Μεγάλη Παρασκευή: Η πιο σιωπηλή μέρα του χρόνου! Ίσως, λοιπόν, δεν υπάρχει πιο κατάλληλο βιβλίο για σήμερα από τον «Τελευταίο Πειρασμό» του Νίκου Καζαντζάκη. Ένα βιβλίο που σκανδάλισε όσο λίγα, όχι γιατί αρνήθηκε τον Χριστό, αλλά γιατί τον πλησίασε, επικίνδυνα κοντά.
Η ιστορία του βιβλίου
Ο Τελευταίος Πειρασμός γράφτηκε από τον Νίκο Καζαντζάκη το 1951, λίγα μόλις χρόνια πριν από τον θάνατό του. Εκδόθηκε πρώτη φορά το 1955 στη Γαλλία και αμέσως πυροδότησε έντονες αντιδράσεις, τόσο στην Ελλάδα όσο και στον διεθνή εκκλησιαστικό χώρο. Στο έργο αυτό, ο Καζαντζάκης επιχείρησε κάτι εξαιρετικά τολμηρό: να παρουσιάσει τον Χριστό όχι μόνο ως Θεό, αλλά και ως άνθρωπο – με όλη την τραγικότητα και τη γοητεία που αυτό συνεπάγεται.
«Προσπάθησα να λυτρώσω τον Θεό μέσα μου», έγραψε στην αυτοβιογραφική του εξομολόγηση Αναφορά στον Γκρέκο.
Και κάπου αλλού:
«Τον αγαπώ τον Χριστό. Όσο μπορώ, αγωνίζουμαι να τον ακολουθήσω. Όχι τον Χριστό των δογμάτων, αλλά τον Χριστό τον ζωντανό, τον σπαραχτικό, τον ανθρώπινο».
Η Εκκλησία δεν μπόρεσε να συγχωρέσει αυτή την ανθρώπινη προσέγγιση.
Ο αφορισμός και οι αντιδράσεις
Ο «Τελευταίος Πειρασμός» προκάλεσε θύελλα αντιδράσεων σχεδόν αμέσως μετά την κυκλοφορία του, τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό. Η παρουσίαση του Ιησού ως ανθρώπου που νιώθει πειρασμούς – που φαντάζεται μια ζωή απλή, οικογενειακή, δίπλα στη Μαρία τη Μαγδαληνή, με παιδιά και καθημερινότητα – θεωρήθηκε βλάσφημη. Αφορμή στάθηκαν σκηνές όπου ο Ιησούς βασανίζεται από τον εσωτερικό του διάλογο: Μήπως υπάρχει κι άλλος δρόμος; Μήπως ο σταυρός δεν είναι το μόνο πεπρωμένο; Αυτός ο τελευταίος πειρασμός – να ζήσει ως απλός άνθρωπος – είναι το κέντρο του μυθιστορήματος και το θεμέλιο της σύγκρουσης που το καθιστά ενδιαφέρον.
Η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία το ενέταξε στον «Κατάλογο των Απαγορευμένων Βιβλίων» (Index Librorum Prohibitorum), χαρακτηρίζοντάς το βλάσφημο. Στην Ελλάδα, η Ορθόδοξη Εκκλησία αντέδρασε επίσης έντονα. Η Ιερά Σύνοδος συζήτησε τον αφορισμό του Καζαντζάκη για το σύνολο του έργου του – και ιδιαίτερα για τον «Τελευταίο Πειρασμό» και το «Αναφορά στον Γκρέκο». Ωστόσο, παρά την πίεση από πιο συντηρητικούς ιεράρχες και δημόσιες εκκλήσεις για καταδίκη, ουδέποτε εκδόθηκε επίσημος αφορισμός. Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Αθηναγόρας φέρεται να μπλόκαρε την απόφαση, δηλώνοντας χαρακτηριστικά πως «ο Θεός είναι μεγάλος και θα τον κρίνει Αυτός». Παρόλα αυτά, η Εκκλησία αρνήθηκε να τελέσει τη νεκρώσιμη ακολουθία του συγγραφέα με πλήρες χριστιανικό τελετουργικό όταν εκείνος απεβίωσε το 1957.
Η πλοκή
Η πλοκή ακολουθεί τα γνωστά Ευαγγελικά γεγονότα – από τη δημόσια δράση του Ιησού έως τη Σταύρωση – αλλά με μια διαρκή εσωτερική πάλη που μετατρέπει την αφήγηση σε φιλοσοφικό και υπαρξιακό δράμα.
Καθώς πλησιάζει το Πάθος, ο Ιησούς αρχίζει να αμφιβάλλει. Σε μια κρίσιμη στιγμή πάνω στον Σταυρό, ένας άγγελος τού δείχνει πώς θα μπορούσε να ήταν η ζωή του αν είχε αρνηθεί την αποστολή του. Αυτό το όραμα γίνεται η καρδιά του «πειρασμού»: ένας Χριστός που παντρεύεται, κάνει παιδιά, ζει μια ήσυχη ζωή — αλλά πάντα με το αγκάθι της προδομένης αποστολής.
Η ταινία του Μάρτιν Σκορσέζε
Το 1988, ο Μάρτιν Σκορσέζε μεταφέρει το βιβλίο στη μεγάλη οθόνη με τίτλο The Last Temptation of Christ, βασισμένος στο σενάριο του Paul Schrader και τον Willem Dafoe στον ρόλο του Ιησού. Αν και η ταινία διαφέρει σε αρκετά σημεία από το βιβλίο, διατηρεί τον πυρήνα του υπαρξιακού διλήμματος. Ο Χριστός του Σκορσέζε είναι διχασμένος, ευάλωτος, αλλά και βαθιά συγκινητικός.
Η ταινία προκάλεσε έντονες αντιδράσεις παγκοσμίως, αλλά στην Ελλάδα πήρε διαστάσεις θρησκευτικού πολέμου. Προβλήθηκε σε ελάχιστους κινηματογράφους, με πλήθος διαδηλώσεων έξω από τις αίθουσες, φανατικούς να λιθοβολούν εισόδους και το θέμα να μονοπωλεί τα δελτία ειδήσεων.
Γιατί αξίζει να διαβαστεί
Ο Καζαντζάκης είναι μια περίεργη μορφή, μπερδεμένος, ασαφής, μάστορας του μύθου, εντός και εκτός βιβλίων, με κάποιες τάσεις μεγαλομανίας, αλλά σίγουρα ένας συγγραφέας που δεν μπορείς να αποφύγεις αν είσαι βιβλιόφιλος ή αν ενδιαφέρεσαι έστω λίγο για τα ελληνικά γράμματα. Προσωπικά θεωρώ το σπουδαιότερο που έδωσε δεν είναι ένα βιβλίο, μια ιδέα ή κάποια απόκρυφη φιλοσοφία, αλλά η μοναδική του γλώσσα. Είναι μια ιδιαίτερη, ατμοσφαιρική γλώσσα προσεγμένη και φίνα, ένα όμορφο κράμα, από αρχαϊσμούς, ξενικά στοιχεία που τόσο καλά κατείχε, μέχρι την ντοπιολαλιά και τις κρητικές πινελιές της.