Κάτι μπανάνες κολλημένες στον τοίχο, κάτι άνδρες που τσιρίζουν, κάτι άδειοι καμβάδες με λίγο μπογιά· τι είναι αυτό που κάνει ολοένα και περισσότερο κόσμο, στην καλύτερη να αδιαφορεί, στην συνηθέστερη περίπτωση να αηδιάζει, με αυτό το «αφηρημένο» πράγμα που λέμε μοντέρνα τέχνη;
picture alliance / Geisler-Fotopress | Christoph Hardt/Geisler-Fotopress
Τι είναι η μοντέρνα τέχνη;
Ο όρος στην επιστήμη της τέχνης έχει συγκεκριμένα χαρακτηριστικά και περιορίζεται αυστηρά χρονικά κυρίως στον προηγούμενο αιώνα. Στη καθημερινότητα, ωστόσο, αποτελεί πλέον έναν υπέρ-γενικευτικό όρο που στέκει απέναντι στο κλασσικό και χαρακτηρίζει την πρόσφατη/ σύγχρονη καλλιτεχνική παραγωγή (contemporary). Αν θέλαμε να πάμε σε πιο τεχνικά ζητήματα, θα λέγαμε, είναι η καλλιτεχνική παραγωγή άνευ ορίων και κανόνων, αυτήν που δεν την νοιάζει πλέον σαν φωτογραφικός φακός να αποτυπώσει την πραγματικότητα, αλλά αφαιρετικά (από την αφαίρεση κι όχι την αφηρημάδα!) να πιάσει αυτό που δεν βλέπουμε, αυτό που δεν μπορεί να ειπωθεί, το υπερβατικό.
Ποιο είναι το πρόβλημα;
Το πρόβλημα είναι ένα: Η ΠΡΟΣΒΑΣΙΜΟΤΗΤΑ! Και μπορεί να διαιρεθεί σε δύο κατηγορίες: την αισθητική και την δομική. Αισθητικά αυτό που κάνει την μοντέρνα τέχνη πιο δύσκολα προσβάσιμη είναι, όπως αναφέραμε παραπάνω, ο υπερβατικός της χαρακτήρας. Μια τέχνη που αποτυπώνει την πραγματικότητα έχει πάντα ένα σημείο αναφοράς και μια σύγκριση. Δηλαδή, απλοϊκά θα λέγαμε, ζωγραφίζοντας ένα δέντρο, υπάρχει πάντα το φυσικό δέντρο ως δείκτης που ξεδιαλέγει το καλό από το κακό αποτέλεσμα. Το υπερβατικό δεν έχει συνήθως σημείο αναφοράς και σύγκρισης, κι έτσι ο θεατής είναι έρμαιο της αφήγησης (narrative) του επιμελητή (curator) ή του ίδιου του καλλιτέχνη. Πίσω από μια μπανάνα κολλημένη στο τοίχο κάποιου μουσείου ή ενός λευκού πίνακα κρύβετε μια αφήγηση, μια ιδέα, κι αυτήν είναι που κρίνεται. Έτσι φτάνουμε στο δεύτερο και πιο σημαντικό σημείο της προβληματικής της μοντέρνας τέχνης, την δομική της δυσλειτουργία. Από την ώρα που ο απλός θεατής είναι έρμαιο της αφήγησης, εκείνοι του αφηγούνται κρατούν την δύναμη στα χέρια τους να αποφασίζουν τι είναι καλό και τι κακό. Μουσεία, επιμελητές, μεγάλα ιδρύματα, γκαλερί και κριτικοί τέχνης είναι αυτοί που έχουν κάνει την αγορά τέχνης μία από τις πιο κερδοφόρες και σκοτεινές αγορές του κόσμου. Η τέχνη γίνετε εμπορεύσιμο προϊόν και όπως όλα που βγάζουν πολλά λεφτά, τίποτα δεν αφήνετε στην τύχη του. Ο απλός θεατής, οι μεγάλες μάζες δεν έχουν τίποτα να πούνε σε αυτό το παζάρι, όπου δισεκατομμύρια κινούνται καθημερινά σε σκοτεινά δωμάτια, από σκοτεινούς ανθρώπους.
Ο κίνδυνος και η λύση
Η τέχνη και ο πολιτισμός είναι μοχλοί εκδημοκράτισης μιας κοινωνίας, θέμα καίριο στις εποχές που ζούμε. Μια επίσκεψη σε ένα μουσείο, είναι σαν το παράθυρο που ανοίγουμε κάθε πρωί να αεριστεί το σπίτι. Για να μην συζητήσουμε τα θέματα υπο-χορήγησης, τις τιμές των εισιτηρίων, τις ουρανοκατέβατες τοποθετήσεις προέδρων και καλλιτεχνών, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης κτλπ., θα πούμε μόνο ένα, η μοντέρνα τέχνη κινδυνεύει να γίνει γελοιογραφία. Έχει μολυνθεί από το γρήγορο, το εύκολο και το κερδοφόρο.
Ποια όμως είναι η λύση; Η επαναφορά αυστηρών αισθητικών κανόνων; Κάποιοι φέρνουν ως παράδειγμα το καλλιτεχνικό πατινάζ ή το μπαλέτο, ως μορφές έκφρασης που δεν κάνουν εκπτώσεις στα αισθητικά τους κριτήρια και διατηρούν το ζητούμενο της «τελειότητας». Ωστόσο, μήπως μια τέτοια επιλογή, δεν θα μας οδηγούσε απλά από μια οικονομική ελίτ, σε μια ακαδημαϊκή ελίτ; Όταν οι εμπρεσιονιστές, στα τέλη του 19ου αιώνα, απομακρύνθηκαν από τις επιταγές της Γαλλικής Ακαδημίας Καλών Τεχνών (Académie des Beaux-Arts) εισάγοντας το μοντέρνο, αυτό ήταν μια αναγκαία επανάσταση. Η επανάσταση εκείνη, ως είθισται, έγινε το τωρινό κατεστημένο. Μπορεί, λοιπόν, σχεδόν δύο αιώνες μετά, μια αντίθετη κίνηση να είναι η λύση;
Φωτογραφία του Mihai Surdu στο Unsplash