Υπάρχουν βιβλία που αγαπιούνται, βιβλία που σκανδαλίζουν και βιβλία που στοιχειώνουν. Η «Λολίτα» του Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ είναι όλα αυτά μαζί. Ένα αισθητικά άρτιο έργο με ένα βαθιά ανήθικο θέμα. Μπορεί άραγε ένα αριστούργημα να είναι ταυτόχρονα φρικτό;
Η πλοκή: ο έρωτας ως ψευδαίσθηση
Ο Ουμπέρτ Ουμπέρτ είναι ένας καλλιεργημένος, γοητευτικός άνδρας, αλλά και ένας αμετανόητος παιδεραστής. Μέσα από την αφήγησή του –γραμμένη με ειρωνική ευφυΐα και ποιητική γλώσσα– εξιστορεί τον «έρωτά» του για τη 12χρονη Ντολόρες Χέιζ, την οποία αποκαλεί «Λολίτα». Παντρεύεται τη μητέρα της μόνο και μόνο για να την πλησιάσει, και στη συνέχεια, με μια σειρά από απίστευτες χειραγωγήσεις και ψυχολογικές πιέσεις, την παίρνει μαζί του σε ένα αλλόκοτο road trip μέσα στην Αμερική του ’50.
Η ίδια η Λολίτα σπάνια μιλά· η φωνή της χάνεται πίσω από την αφήγηση του Ουμπέρτ. Ένα από τα πιο ισχυρά στοιχεία του μυθιστορήματος είναι ακριβώς αυτή η σιωπή: η απόλυτη αποσιώπηση του πόνου και της αλήθειας του θύματος.
Το ιστορικό πλαίσιο: από την απόρριψη στο πάνθεον της λογοτεχνίας
Ο Ναμπόκοφ ξεκίνησε να γράφει τη «Λολίτα» το 1949 και την ολοκλήρωσε το 1953. Η θεματολογία της ήταν τόσο “εκρηκτική”, που του πήρε δύο χρόνια να βρει εκδότη – τελικά κυκλοφόρησε το 1955 από τον μικρό παρισινό εκδοτικό οίκο Olympia Press. Αμερικανοί εκδότες την απέρριπταν μαζικά, φοβούμενοι νομικές και ηθικές συνέπειες.
Κι όμως, μέσα σε λίγα χρόνια, το βιβλίο έγινε παγκόσμιο φαινόμενο. Η κριτική κοινότητα διχάστηκε: κάποιοι το θεωρούσαν «άρρωστο», άλλοι το αποθέωναν ως λογοτεχνική επανάσταση. Πλέον, η «Λολίτα» θεωρείται ένα από τα σπουδαιότερα έργα του 20ού αιώνα.
Η επίδρασή της επεκτάθηκε και στην ποπ κουλτούρα με τρόπο σχεδόν ειρωνικό: η ίδια η φιγούρα της Λολίτας –ενός κακοποιημένου κοριτσιού– μετατράπηκε σε pop icon εφηβικής “γοητείας”, απογυμνωμένη από την τραγικότητά της.
Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η ομώνυμη ταινία του Στάνλεϊ Κιούμπρικ (1962), με τον Τζέιμς Μέισον στον ρόλο του Ουμπέρ και την Σου Λάιον ως Λολίτα. Ο Κιούμπρικ, αν και ιδιοφυής, παραδέχτηκε αργότερα ότι δεν μπόρεσε να αποδώσει το σκοτεινό βάθος του βιβλίου, καθώς το αυστηρό κινηματογραφικό πλαίσιο της εποχής δεν του επέτρεπε να είναι τόσο τολμηρός όσο ο Ναμπόκοφ. Η Λολίτα της ταινίας μοιάζει περισσότερο με πειραχτήρι, παρά με παιδί-θύμα, και αυτό συνέβαλε στη διαστρέβλωση της εικόνας της.
Το 1997, ο Έντριαν Λάιν επανήλθε με νέα κινηματογραφική μεταφορά, πιο πιστή στο πνεύμα του βιβλίου, με τον Τζέρεμι Άιρονς στον ρόλο του Ουμπέρτ. Η ταινία είχε υψηλές καλλιτεχνικές αξιώσεις, αλλά προκάλεσε και πάλι αντιδράσεις, με αποτέλεσμα να μην προβληθεί ποτέ σε πολλές χώρες, ενώ σε άλλες κυκλοφόρησε απευθείας σε DVD.
Ακόμα και στην παγκόσμια μουσική σκηνή, η λέξη “Λολίτα” έγινε αναφορά σε τραγούδια (από τη Lana Del Rey μέχρι τον Eminem), τις περισσότερες φορές αγνοώντας τελείως το τραγικό βάθος του ονόματος. Η «Λολίτα», εν τέλει, δεν άφησε απλώς ένα αποτύπωμα· δημιούργησε ένα πολιτισμικό αρχέτυπο – και αυτό είναι ίσως η πιο παράδοξη και ανησυχητική της κληρονομιά.
Το μεγάλο δίλημμα: αισθητική ή ηθική;
Δεν υπάρχει αμφιβολία: η «Λολίτα» είναι ένα εξαιρετικά καλογραμμένο βιβλίο. Η γλώσσα του είναι πλούσια, ρυθμική, με χιούμορ, ειρωνεία και μια αίσθηση λογοτεχνικής δεξιοτεχνίας που σπάνια συναντά κανείς. Κι όμως, διαβάζοντάς το, κανείς δεν μπορεί να αγνοήσει το βασανιστικό ερώτημα: πώς γίνεται να απολαμβάνεις ένα βιβλίο με ένα τόσο φρικτό θέμα;
Ολόκληρη η αφήγηση εκτυλίσσεται μέσα από τα μάτια του Ουμπέρτ – ενός παιδεραστή που αυτοχαρακτηρίζεται «ευαίσθητος», «καλλιεργημένος» και «παθιασμένος εραστής». Δεν έχουμε καμία εξωτερική οπτική, καμία φωνή τρίτου παρατηρητή που να σχολιάζει ή να ισορροπεί το αφήγημα. Ο αναγνώστης εγκλωβίζεται στην οπτική του θύτη – και, το πιο ανατριχιαστικό, είτε το θέλει είτε όχι, βρισκόμενος μέσα στο κεφάλι του για τόσο πολύ: υπάρχουν στιγμές που σχεδόν… τον «καταλαβαίνει»· ένα απίστευτα άβολο συναίσθημα! Υποσημείωση, καταλαβαίνει ΔΕΝ σημαίνει δικαιολογεί!
Αυτό είναι το μεγαλύτερο αίνιγμα της «Λολίτας»: σε μετατρέπει σε συνένοχο. Σε σαγηνεύει με τη λογοτεχνική της ομορφιά, την ίδια στιγμή που περιγράφει την καταστροφή ενός παιδιού. Και αυτό δεν είναι καθόλου αθώο. Είναι εσκεμμένο, ύπουλο και τρομακτικά αποτελεσματικό.
Η «Λολίτα» δεν είναι βιβλίο που διαβάζεις για να χαλαρώσεις. Είναι ένα λογοτεχνικό ναρκοπέδιο, που όμως λάμπει με κάθε του φράση. Και τελικά, το ερώτημα παραμένει ανοιχτό: είναι το χειρότερο αριστούργημα του κόσμου; Όποια κι αν είναι η απάντηση, πρέπει πρώτα να διαβάσουμε το βιβλίο!
Για μια βαθύτερη ματιά, εδώ η καθηγήτρια του Yale, Prof. Amy Hungerford: (694) 5. Vladimir Nabokov, Lolita – YouTube